Vermijding is een begrip dat in de psychologie vaak voorkomt en dat veel mensen herkennen in hun dagelijks leven. Iedereen stelt wel eens iets uit, ontwijkt een lastig gesprek of kiest ervoor een spannende situatie uit de weg te gaan. Dit lijkt onschuldig – en dat is het vaak ook. Toch kan vermijdingsgedrag, zeker wanneer het hardnekkig wordt of een belangrijk deel van het leven gaat beheersen, veel gevolgen hebben voor iemands welzijn, relaties en ontwikkeling. In dit artikel gaan we uitgebreid in op wat vermijding is, waarom we het doen, wanneer het gezond kan zijn en wanneer het juist problematisch wordt.
Vermijding betekent letterlijk het vermijden van iets: een situatie, een gedachte, een gevoel of een handeling die spanning oproept. In psychologische termen spreken we van vermijdingsgedrag wanneer iemand bewust of onbewust probeert weg te blijven van prikkels die ongemakkelijk, bedreigend of pijnlijk aanvoelen. Dit kan heel concreet zijn, zoals het niet durven bellen van iemand of het mijden van sociale situaties. Het kan ook subtieler zijn, bijvoorbeeld het steeds bezig zijn met je telefoon zodat je niet hoeft stil te staan bij je eigen gedachten of emoties.
Vermijding kan dus zowel gedragsmatig als mentaal plaatsvinden. Bij gedragsmatige vermijding gaat het om de dingen die we doen of juist niet doen in de buitenwereld. Bij cognitieve of emotionele vermijding gaat het erom dat we in ons hoofd strategieën ontwikkelen om onaangename gevoelens of gedachten te onderdrukken, weg te redeneren of te verdoezelen.
Het is belangrijk om te benadrukken dat vermijding op zichzelf geen afwijking of stoornis is. Het is een universeel menselijk mechanisme dat iedereen in zekere mate gebruikt. Vermijding beschermt ons soms tegen te veel stress of helpt ons tijdelijk met lastige emoties omgaan. Maar wanneer dit een patroon wordt dat steeds meer ruimte inneemt, kan het juist leiden tot verergering van problemen.
Waarom mensen vermijding gebruiken
Om te begrijpen waarom we vermijding inzetten, is het goed te kijken naar de functies die het heeft. Vermijding komt voort uit de manier waarop ons brein reageert op bedreiging of spanning. Het menselijk zenuwstelsel is geëvolueerd om gevaar te detecteren en ons te beschermen. Daarbij spelen de reacties vechten, vluchten en bevriezen een rol. Vermijding is een vorm van “vluchten”, al gaat het in de moderne samenleving vaak niet om fysiek gevaar, maar om psychologische spanning.
Mensen vermijden bijvoorbeeld om de volgende redenen:
- Angst verminderen: Vermijding kan helpen angstige gevoelens te vermijden. Wie bijvoorbeeld bang is om afgewezen te worden, kan ervoor kiezen geen nieuwe relaties of vriendschappen aan te gaan.
- Pijn vermijden: Soms vermijden mensen situaties die herinneren aan pijnlijke ervaringen. Iemand die gepest is op school, kan bijvoorbeeld sociale gelegenheden mijden uit angst opnieuw buitengesloten te worden.
- Spanning uitstellen: Door iets niet te doen, hoeft men tijdelijk niet geconfronteerd te worden met de stress die een taak oproept. Denk aan uitstelgedrag voor examens of werkdeadlines.
- Controle behouden: Vermijding geeft een illusie van controle. Door weg te blijven bij bedreigende situaties, voelt iemand zich tijdelijk veiliger, al wordt de wereld daardoor vaak kleiner.
Het lastige aan vermijding is dat het op korte termijn opluchting geeft. Die opluchting werkt belonend, waardoor het gedrag zich herhaalt. Op de lange termijn blijft de spanning echter bestaan of wordt die zelfs groter, omdat men geen ervaring opdoet dat de gevreesde situatie misschien meevalt of hanteerbaar is. Zo kan vermijding ongemerkt uitgroeien tot een vicieuze cirkel.
Wanneer is vermijding zorgelijk?
Omdat iedereen weleens vermijdt, is het niet meteen een probleem. Het wordt pas zorgelijk wanneer vermijding iemands functioneren beperkt of wanneer het problemen in stand houdt. Een aantal signalen dat vermijding een zorgelijk patroon vormt, zijn:
- Je merkt dat je belangrijke levensdomeinen gaat mijden, zoals werk, studie, relaties of persoonlijke doelen.
- Je gebruikt vermijding structureel om gevoelens niet te hoeven ervaren, bijvoorbeeld door steeds bezig te blijven, middelen te gebruiken of emoties weg te drukken.
- De vermijding kost veel energie, waardoor je uitgeput raakt of juist verdoofd aanvoelt.
- Problemen stapelen zich op, omdat je ze niet onder ogen ziet of niet oplost. Dit kan leiden tot stress, conflicten en gevoelens van falen.
- Je sociale leven wordt kleiner, omdat je plekken of mensen uit de weg gaat.
- Er ontstaat een gevoel van machteloosheid: hoe meer je vermijdt, hoe moeilijker het wordt om situaties toch aan te gaan.
In de psychologie zien we vermijdingsgedrag vaak terug als belangrijk mechanisme bij verschillende psychische klachten. Bij angststoornissen staat vermijding centraal: iemand met paniekklachten kan bijvoorbeeld steeds meer plekken mijden waar een aanval zou kunnen optreden. Ook bij depressie komt vermijding veel voor: door niets te ondernemen wordt de kans kleiner om teleurstelling te ervaren, maar daarmee ook kleiner om positieve ervaringen op te doen. Zelfs bij trauma en posttraumatische stressstoornis speelt vermijding een belangrijke rol: mensen vermijden herinneringen, gedachten of triggers die aan de traumatische gebeurtenis doen denken.
Kortom: vermijding is zorgelijk wanneer het niet meer tijdelijk of functioneel is, maar een vast patroon wordt dat je leven verkleint en je herstel belemmert.
Kan vermijding ook goed zijn?
Hoewel vermijding vaak een negatieve bijklank heeft, is het niet per definitie slecht. Sterker nog, in sommige gevallen kan vermijding nuttig en gezond zijn. Het gaat erom of de vermijding flexibel en tijdelijk is, of star en allesoverheersend.
Gezonde vormen van vermijding zijn bijvoorbeeld:
- Tijdelijk afstand nemen om te herstellen: Na een heftige ervaring kan het verstandig zijn jezelf even te beschermen door bepaalde triggers te vermijden, zodat je niet overspoeld wordt.
- Keuzes maken om overbelasting te voorkomen: Niet elke situatie is het waard om aan te gaan. Soms is vermijden simpelweg een manier om energie te besparen of prioriteiten te stellen.
- Conflict vermijden om escalatie te voorkomen: In relaties kan het nuttig zijn een ruzie even te laten afkoelen in plaats van direct alles uit te vechten.
- Risicovermijding: Soms is het gewoon verstandig gevaar te vermijden, zoals bij onveilige situaties of schadelijke relaties.
Het verschil zit dus in de intentie en het effect. Vermijd je om beter voor jezelf te zorgen en kies je bewust voor rust of veiligheid, dan kan vermijding gezond zijn. Vermijd je omdat je niet weet hoe je met je gevoelens of angst om moet gaan, en word je wereld daardoor steeds kleiner, dan is vermijding eerder een probleem.
Thema vermijding op Ted Talk
Copyright: Ted Talk | YouTube
Waarom het moeilijk is vermijding los te laten
Een van de redenen dat vermijding zo hardnekkig kan zijn, is omdat het kortetermijnbeloningen oplevert. Je voelt je even opgelucht of minder gespannen, en die ervaring versterkt het gedrag. Daarnaast wordt er bij vermijding geen kans gecreëerd om te leren dat je de situatie misschien wel aankunt. Daardoor blijft de angst of spanning op de achtergrond aanwezig.
Psychologisch gezien spreken we van negatieve bekrachtiging: door iets niet te doen, verdwijnt een vervelend gevoel en dat maakt de kans groter dat je dat gedrag opnieuw kiest. Op die manier ontstaat een patroon dat steeds sterker wordt en moeilijk te doorbreken lijkt.
Toch is vermijding niet onoverkomelijk. Binnen therapie wordt vaak gewerkt met exposure: het stap voor stap aangaan van datgene wat vermeden wordt, zodat je ervaart dat het meevalt en je vertrouwen groeit. Ook wordt er aandacht besteed aan het leren verdragen van emoties in plaats van ze koste wat kost uit de weg te gaan.